محوطه باستانی سیلک در ضلع جنوب غربی شهر کاشان و در سمت راست جاده کاشان به فین (خیابان امیرکبیر) واقع شده که شامل دو تپه شمالی و جنوبی، به فاصله 600 متری از هم و دو گورستان الف و ب است.

گورستان الف با قدمت 3500 ساله در 200 متری جنوب تپه جنوبی قرار داشت که امروزه بر روی آن بلوار 24 متری امیرالمومنین کشیده شده و گورستان ب نیز با قدمت 3000 ساله در زیر باغ ها و زمینهای کشاورزی ضلع غربی تپه قرار گرفته است.

چگونگی کشف تپه ها:

با پیدا شدن چند ظرف سفالی زیبا در اوایل سال 1933 میلادی در پاریس و شناخته شدن محل اکتشاف این ظروف که در سیلک کاشان بود، مشاور موزه ملی فرانسه را بر آن داشت تا در اکتبر همان سال مجوز حفاری در این نقطه مهم را گرفته و هیئت فرانسوی به سرپرستی پروفسور رومن گیرشمن را مامور حفاری در سیلک کاشان نماید. هیئت باستان شناسی فوق طی سه فصل (سالهای 1933،1934و 1937) تپه ها را کاوش نموده و بلافاصله در سال 1938 گزارش آن را در دو مجله تحت عنوان سیلک کاشان به زبان فرانسه در پاریس منتشر نمود.

بعد از کاوش های هیئت فرانسوی و گذشت حدود 70 سال، هیئت باستان شناسی طرح بازنگری سیلک با مجوز رسمی از سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور، به سرپرستی دکتر صادق ملک شهمیرزادی پنج فصل کاوش را در سالهای 1380 تا 1385 در دو تپه شمالی و جنوبی انجام دادند.

ـ چکیده نتایج به دست آمده در طی کاوشهای باستان شناسی دو هیئت فرانسوی و ایرانی:

نتایج به دست آمده از کاوش های باستان شناسی در محوطه و تپه های باستانی سیلک شش دوره فرهنگی متمایز را مشخص نمود که از قدیم به جدید عبارتند از:

دوره اول و دوم: این دو دوره استقراری قدیمی ترین و یا اولین دوره استقراری سیلک در تپه شمالی و حدود هفت هزار سال پیش است. بر اساس گزارش گیرشمن (باستان شناس فرانسوی) ساکنان اولیه تپه های سیلک در کلبه های موقت که آنها را از نی و شاخه های درختان می ساختند و روی آنها را گل اندود می کردند ساکن بودند.سپس خانه ها با دیوارهای چینه ای و در دوره دوم با خشتهایی که با دست شکل داده شده بود ساخته شدند.

مردمان ساکن تپه شمالی ظروف سفالی خود را تماماً با دست ساخته و در کوره های ابتدایی می پختند. در دوره دوم علاوه بر نقش های هندسی، سطح سفال را با نقوش گیاهی و حیوانی نیز تزئین می کردند.

نیازهای غذایی مردمان این دوره علاوه بر شکار و جمع آوری، از طریق کشاورزی و شبانی (رمه های کوچک بز و گوسفند) تأمین می شد. همچنین آنها از رگه های طبیعی مس برای ساختن زیورآلات کوچک استفاده می کردند. مردمان سیلک در این دوره، مردگان خود را در حالی که بدن آنها را با قشر نازکی از محلول گل اُخرا پوشش می دادند به همراه هدایایی در زیر کف منازل خود دفن می کردند.

دوره سه: در حدود 6100 سال پیش، ساکنان تپه شمالی محل اسکان خود را ترک نموده و احتمالا عده ای از آنها در فاصله حدود 600 متری جنوب تپه شمالی ساکن شدند، که به دلیل استمرار استقراری تپه جنوبی نام دارد. در این دوره اولین ساکنین تپه جنوبی برای ساخت خانه های خود از خشت های قالبی مستطیل شکل استفاده کردند. اموات هنوز نیز به صورت جمع شده و به همراه اشیاء و زیور آلات در زیر کف خانه ها دفن می شدند.

در اواسط دوره سوم چرخ سفالگری وارد صنعت سفالگری شده و سفال ها در کوره های مخصوص که حرارت آنها قابل کنترل بود پخته می شد. در تزئین سفال ها از نقوش انسانی و حیوانی نیز استفاده می شد. مطالعه بر روی این نقوش، همچنین پژوهشهای گیاه باستان شناسی و جانور باستان شناسی نشان میدهند که در این دوره کاشان دارای آب وهوای معتدل بوده و در آن انواع گیاهان مانند: صنوبر، بید، گز، بادام، انجیر و ... و جانورانی مانند: بز، گوسفند،آهو، غزال، گاو، چیتا و آبزیانی مانند: ماهی، قورباغه،
لاک پشت و پرندگانی چون مرغابی، مرغ ماهی خوار، لک لک، لاشخور و ... وجود داشتند.

در این دوره صنعتگران سیلک روش استحصال نقره از سنگ معدن را شناخته و اشیاء زینتی و زیورآلات را از نقره می ساختند. یکی از مهمترین پدیده های فرهنگی اواخر دوره سه سیلک، استفاده از مهرهای مسطح است که بیانگر وجود و رونق تجارت در این دوره می باشد.

دوره چهار: این دوره که از حدود 5000 سال قبل آغاز شده و تا حدود 4500 سال قبل ادامه داشته به نام دورة آغاز نگارش یا آغاز شهرنشینی یاد می شود.مهمترین پدیده فرهنگی این دوره را می توان استفاده از خط و نگارش به صورت اولیه دانست. در این دوره از مهرهای استوانه ای یا سیلندری که دارای نقوش زیبای جانوری یا هندسی است استفاده می شود.

علاوه بر این به دلیل افزایش جمعیت و تولید زیاد، ظروف سفالی منقوش جای خود را به ظروف ساده و تقریباً خشن داد از شاخص های این دوره علاوه بر مهرهای استوانه ای، ساخت کاسه های کوچک خشن است که در ادبیات باستان شناسی به کاسه لبه واریخته معروف هستند.

از مهمترین اثر معماری نمایان درسطح تپه جنوبی می توان به سازه خشتی بزرگ اشاره نمود.

دکتر صادق ملک شهمیرزادی مجری طرح بازنگری سیلک در اولین فصل پژوهشی خود در سیلک سازه خشتی موجود در سطح تپه جنوبی را از
کهن ترین زیگورات های ایران دانسته که در این دوره در کنار معبد اصلی شهر سیلک برپاشده بود، وی در گزارش فصل چهارم حفاری می نویسد: "زیگورات سیلک که در حال حاضر تنها 94/15 متر از ارتفاع اصلی آن باقی مانده است از سه طبقه سکو مطبق و یک پاگرد در جنوب سکوی اول و یک راه بالا رو ساخته شده است". در بازسازی جدید بنای زیگورات، این راه به شکل پلکان نشان داده شده است.

پروفسور گیرشمن در طی حفاری در تپه جنوبی، ساخت و سازهای سطح تپه و قبرستان ب این سازه خشتی را همدوره با قبرستان ب (سه هزار سال پیش از حال) دانسته و آن را آکروپل شهری که امروزه از بین رفته معرفی نمود.

به هر حال مشخص نمودن تاریخ دقیق، چگونگی و کاربری این سازه ارزشمند خشتی، نیازمند انجام کاوش های تخصصی در آینده است.

دوره پنج: این دوره که تاریخی در حدود 3200 سال پیش دارد متعلق به مهاجران تازه وارد به سیلک است. شاخصه فرهنگی این اقوام تولید و استفاده از ظروف سفالی خاکستری رنگ است. آنچه از این مهاجران باقی مانده آثار معماری موجود در سطح تپه می باشد که بر روی بقایای معماری دوره قبل ساخته شده است. فرهنگ به خاکسپاری مردگان در خارج از محل زندگی و استفاده از قبرستان از این دوره آغاز می شود گورستان متعلق به مردمان این دوره در 200 متری جنوب تپه جنوبی قرار داشت که امروزه به کلی تخریب شده است. 15 قبر از مجموع قبور گورستان الف مورد کاوش هیئت فرانسوی قرار گرفت. به دلیل اعتقاد به زندگی بعد از مرگ در کنار میت اشیاء سفالی، ابزار و ادوات مفرغی و آهنی، مهره ها و آویزها قرار داده می شد.

دوره شش: دوره شش در تپه جنوبی که بین سالهای 2900 و 2800 سال قبل اتفاق افتاده و متعلق به مردمانی است که اموات خود را درگورستان ب حدود 250 متری غرب تپه جنوبی دفن میکردند. به عقیده پروفسور گیرشمن در این دوره جمعیت جدیدی وارد منطقه شده و تپه جنوبی را اشغال
می کنند. نتیجه این اشغال دستکاری های عمیق در تپه است. تمامی سطح تپه تراز و مسطح شده، در نتیجه خانه های دوره پنجم بطور کامل از بین
می رود. جای این خانه ها را ساخت و سازهای جدیدی می گیرد که اشیاء به دست آمده از آنها مشابه گورستان ب است.

مردمان صاحب این گورستان پس از اینکه مرده را به همراه ظروف سفالی، لوازم مفرغی و... در گور می گذاشتند چاله را با خاک پر کرده و به شکل تپه در می آوردند. در برخی از گورها بالای این تپه با سنگ های تراش خورده و یا آجرهای بزرگ پوشانده می شد که احتمالاً بیانگر منزلت بالای متوفی باشد. از مجموع قبرهای این گورستان حدود 200 قبر توسط هیئت فرانسوی کاوش شد.

از شاخصه های دوره شش ظروف سفالی این گورستان است که به نظر
می رسد کاربرد تدفینی داشته اند. بعضی از این ظروف لوله دار و یا به شکل حیوانات و پرندگان هستند که سطح آنها تماماً با نقوش هندسی، حیوانی و انسانی تزئین شده است.