تعریفی اجمالی پیرامون انواع طاقهای خانه ی تاریخی تاج کاشان

همانگونه که مستحضرید طاقهای دوران قاجاریه از لحاظ ترکیب،استحکام،ظرافت و نوع پوشش در خانه های مسکونی در اوج ارزش در دوران تاریخ معماری ایران قرار دارد
«این موضوع ازطاقهای گنبدی بزرگ مساجد،معابد،کاروانسرا ها و ..... استثناء است »
که آن مربوط به دوران سلجوقیان است و در زمان پهلوی اوّل این ارزش با شدّت کاهش پیدا کرد و سبک دگرگون شد گر چه سبک طاقهای زمان پهلوی اوّل نیز هنوز دارای ارزش خاص خودش بود و در زمان پهلوی دوم همه ارزشها در پوشش طاقها چه سبک بسیار قوی دوران قاجاریه و چه سبک پوشش معمول دوران پهلوی اوّل رها شد و جای خود را به تیر آهن داد.
و امّا طاقهای خانه تاریخی تاج شامل موارد ذیل است :
با توضیح اینکه خانه های تاریخی کاشان به دو دسته عام نشین و اشراف نشین تعریف و تقسیم می شوند و گر چه بدلیل و سعت و عظمت بنا وسع مالی صاحبانش در دهانه و ارتفاع و حجم متفاوتند امّا در سبک یکسانند

طاق اطاق پنج دری شاه نشین حیاط بیرونی «اکنون دفتر خانه هنر مندان است»

به این نوع پوشش طاق و واریخته اطلاق می کنیم ، طاق که همان پوشش بزرگ مرکزی اطاق است که داخل چهار عدد تویزه حمّال با قوسهای تیزه دار هشت قسمتی که مجموعاً زمینه مربعی شکل را تشکیل داده اند و پای تویزه ها روی پایه های باربر طرفین همتراز روی رفها قرار گرفته اند می باشد نوع پوشش طاق مرکزی کاسه و عرقچین چهار طرف پوش است که پای آنها از نوک تیزه تویزه ها تا پای آن , بطرف پائین ادامه پیدا کرده است و نیز می توان بدین تعریف باشد که طاق مرکزی از گوشه های پایین تویزه ها از چهار طرف بطرف انفرادی پر شده و در مقطع نوک تویزه ها به هم متصل گردیده و از پای عرقچین مدور تا رأس آن بصورت کاسه پوشیده شده است و در قسمت طرفین عرقچین طاقهای واریخته ای هستند که یک پای آنها روی دیوار قرار گرفته و یک پای طاق یک لنگ در هوا به پشت تویزه پوشیده شده است یعنی طاقهای یکطرفه یک لنگ در هوا هستند
در پوشش گوشه و زاویه اطاق در طرفین واریخته ها پوشش کُنج قرار دارد که با نصب سه عدد قالب گچی پشت واریخته کُنج را تشکیل داده است
طریقه پوشش خشت این چهار دسته طاق و تویزه و واریخته و کُنج بدین گونه است که پوشش طاق مرکزی و واریخته و کُنج تیغه پوش است به تیغه پوش تله پوش هم می گوییم چون تنها پوشش طاقی است که حتماً تله
گیر دارد ، تله گیر کارگری است که روی طاق خوابیده و رگ خشت پوشش را دانه دانه می گیرد تا گچ خود گیری خود را انجام دهد و دهانه هر رگ بسته شود
در روی طا قهای تیغه یا تله پوشش نیز یک لا پشت اجرا می شود ، علّت اجرای لاپشت نازک بودن پوشش است که به ضخامت آن می افزاید ، معمولاً لاپشت با خشت های شکسته ضایعاتی و یا خشت درست یاملات گل نیم کاه و گچ عسلی اجراء می شود و سپس با گل نیم کاه و یا گچ عسلی درزهایش پر می شود .
لاپشت معمولاً یک لایه اجرا می شود و اگر تکرار شود دیگر لاپشت نیست در آن وقت پالانه می شود
پوشش تویزه ها بدین گونه است که پس از نصب دو عدد لنگه گچی که روی هم یک قالب نامیده می شودو پای آنها روی پایه باربر قرار می گیرد بصورت ضربی بر بدنه قالب به تعداد چند رگ پوشیده می شود ، معمولا در عرض تویزه های این طاق 3 یا 4 رگ خشت ضربی بیشتر نیست امّا در پوشش و گچ کاری نمای فعلی تویزه ها مخفی است و عرض واقعی آن دیده نمی شو د.
معمولاً پشت تویزه های باربر سه یا چهار رگ پالانه (همان تکرار لاپشت ) اجرا شده است بدیهی است اجرای پالانه پشت ضربی تویزه ها مقاومت و باربری آنرا چند برابر می کند آن بدین علت است که کل وزن بار طاقها روی تویزه ها قرار گرفته و تویزه ها وزن بار و نیروی انتقالی عمودی و افقی طاقها را به پایه ها منتقل می کنند و پایه ها نیز نیرو را به زمین انتقال می دهند
لذا قوی ترین عنصر در پوشش طاقها تویزه ها هستند که استادان به آن لنگه و طاقبند هم می گویند
گاهی دردو طرف تویزه ها قالب های گچی نصب می شود و روش صحیح همین است امّا به منظور صرفه جویی در وقت و مصالح استادان بنا در پوشش تویزه های گری و زبره که روی آن بعداً کاهگل گچ خاک وسفید می شود غالباً یک قالب نصب شده است.

پوشش طاق هشتی

«یاد آور می شویم که به پوشش های قوسی طاق اطلاق می کنیم و به پوشش های تخت آسمانه ،سقف میگوییم گر چه هر دو یکی هستند»
زمینه هشتی پنج ضلعی است «علت اجرای پنج ضلعی هدایت ورودی از سردرب به دالان موجود با زاویه مورد نیاز بوده است »
برای این پوشش 10 عدد لنگه گچی بصورت رسمی بندی نصب گردیده است (رسمی بندی اوّلین نوع کاربندی از اصول خسمه معماری است )که هم نقش سازه ای دارد و هم نقش تزئینی و ابداع آن بدین علّت بود که معماران که برای پوشش طاقهای بزرگ دچار مشکل بودند و رسمی بندی را از گوشه سازی شروع کردند و به رسمی بندی یزدی بندی مقرنس یا قطار بندی و گره سازی و کاسه سازی ختم نمودند.
قالب گچی دراین پوشش نیز یک لنگ در هوا هستند و یک پای قالب روی کنج پایه ها نشسته است و با نصب تکه قالب ها ی فرعی متقاطع رسمی تشکیل شده است داخل آلات رسمی از شمسه گرفته تا ترنج ها و پا باریک ها و سوسنی ها کلاً تیغه پوشش شده است و لاپشت نیز روی آن اجرا گردیده است




طاق دالان ورودی

پوشش این طاق بصورت ترکیبی است و از نوع ساده ترین و رایج ترین طاقها در طول دوران های معماری ایران می باشد.
پوشش رکیبی امروزه نیز در طاق مرغداری ها سالن های طولی ، تونلها ، انبارها و .....رایج است و از لحاظ هنری و فن پوشش می توان بعنوان ساده ترین و آسان ترین پوشش از آن استفاده کرد
قوس پوششهای رکیبی از نوع کمانی با خیز کم تا قوس نیم دایره و گاهی از قوسهای تیزه دار استفاده شده است ودرخانه تاج نیز از قوس هلالی که بخشی از دایره است پوشیده اند
در این پوشش نیز از خشت بصورت تیغه پوشش (تله پوش) با اجرای لاپشت بدون اجرای تویزه پوشیده شده است و تنها در نبش در گاهی ها تویزه اجراءبه شده است ، معمولاً در پوشش رکیبی پای طرفین طاق همتراز است که روی دیوار کُرُم گزاری (اوگوسازی) براساس میزان مقدار خیز قوس اجراء شده و پس از پوشش یک رگ خشت یا نیمه خشت طولی پوشش رکیبی شروع می شود

پوشش طاق اطاق سه دری اوّل (اطاق خط ونقاشی)

این پوشش ازنوع چشمه پوش (سه چشمه) است ، (تکرار چشمه ها)
در این طاق پس ازنصب قالب های گچی تویزه که روی پایه های باربر در طرفین طاق و کنار اسپرهای روی سه دری و بدنه مقابل تویزه های اجراء گردیده اند و در قسمت میانی دهانه نیز دو عدد تویزه با پوشش ضربی یک خشتی بر بدنه قالب ها اجراء شده و سپس چشمه ها از روی قوس پا تو پای جومگاه شروع شده و در رأس چشمه بسته شده است پوشش چشمه از نوع تیغه یا تله پوش با اجرای لاپشت است کل فشار عمودی این طاق روی دیوار های باربر دو طرف است ومقدار کمی از فشار افقی نیز روی پایه ها و عمل فشار افقی این نوع پوشش بر تویزه های مجاور اسپر ها وارد شده که بخشی از فشار توسط سیم های تابیده کش خنثی گردیده است.
ضمناً طاق سه دری قرینه مقابل اطاق کاربندی و کاشی کاری و طاق ایوان و اطاق طراحی فرش و اطاقهای سیم گلی گوشواره مهتابی نیز مانند این طاق می باشد

پوشش طاق اطاق سه دری با جاچراغی مجاور ایوان در حیاط اندرونی (اطاق منبت و معرق چوب )
این طاق نیز چشمه پوش است یعنی تکرار چشمه ها و تنها تفاوت آن با اطاقهای قبلی این است که تویزه های حمال آن قالب انفرادی است و در نما فاقد ضربی و عریض شدن قالب تویزه دیده می شود.
در این نوع پوشش بدیل نمای ظریف ظاهری که بسیار نیز زیبا می باشد ضربی در قسمت بالای قالب گچی بطور مخفی پوشیده می شود و مقاومت آنرا تضمینی می نماید.
(توضیح اینکه برای اجرای قالبهای گچی ابتداء زمین مسطح با ابعاد بیش از دهانه طاق بوسیله پلاتر گچ ایجاد می شود به آن بستر مسطح تخمیر می گویند قوس مورد نظر روی تخمیر اسم می شود روی خطوط قوس آجر به منظور قالب چیده می شود سپس با فاصله مورد نظر برای عرض قالب یک آجر دیگر اجراء می شود.
سطح داخل قالب خاک سرندی و پاشند و یا روغنی می زنند و یا مشمی پهن می کنند.
داخل قابل را چوب نی و برای قالبهای بزرگ طناب ساز و نصب می شودو با ضخامت مورد نیاز گچ ارده ای یکپارچه می ریزند برای قالبهای کوچک یک تکه و برای قالب های بزرگ دو لنگه ها قالب جدا ساخته می شود و روی کار سر به هم نصب می شود

طاق ایوان پیشکم

این پوشش نیز طاق و چشمه است با تفاوت اینکه در اطاق پنچ دری شاه نشین زمینه طاق مربّع است و در این پوشش طاق مرکزی در زمینه مستطیل پوشیده شده است و در طرفین بجای واریخته تویزه و چشمه اجرا گردیده است .

طاق مهتابی
اصولاً مهتابی فاقد طاق است و بدلیل تغییر کاربری این فضا به کتابخانه مجموعه سقف آن بصورت تخت آسمانه با مصالح ناهمگون که چوب و تخته و روی آن ورق مس و گالوانیزه اجرا شده است ناهمگونی در این پوشش نیز بعلّت الحاقی بودن معماری در بنای تاریخی است .
طاق صفحه های اطراف حیاط نیز رکیبی تیز دار با قوس عجمانه است پوشش این رکیبی در صفه های ضربی یک خشتی است روی پایه های ضلع عرض صفه ها , این طاق نیاز به تویزه و لاپشت ندارد ضمناً بعضی از تویزه ها می تواند بصورت رومی پوشیده شده باشد

انوع طریقه پوشش
خرپشته – طاق خرپشته روی بام
این نوع پوشش قوس یکطرفه از خانواده قوس شیروانی یکطرفه می باشد که یکطرف قوس روی زمین و پای دیگرش معلّق است و دهانه پوشش از نوع قوسی کمانی است پوشش تیغه ای بالا پشت
انواع طاق ها عبارتند از
1-آسمانه
2-کمانی
3-تزئینی و کلیل
4-شیروانی یا خر پشته ای