معماری در قلمرو زندگی و نیازهای زیستن پاسخگوی نیازهای فضایی و مکانی زیست بشر توام با شیوه زندگی زمان بیش از آنکه به فرم بنگرد ، به مفهوم می اندیشد و مفهوم واقعی آن تامین نیازها در چگونه زیستن است.

معماری منبعی است بی منتها که جوهره فضا و مکان ،خلوص و تنوع در سازماندهی فضا روشنایی و معنی ارزشی معمارانه را متناسب با شیوه زندگی و زمان می آفریند.

او لحظه ای از زندگی بشر فاصله نمی گیرد و میتوان گفت معماری اجتماعی ترین هنر بشر است .

نخستین گروههای شناخته شده قبل از تاریخ آریاییها قومی بودندکه در فلات مرکزی ایران ساکن شدندو بنا بر حسب نیاز شروع به ساخت و ساز خانه های کوچک گلی و سنگی نمودندو لذا می توان گفت معماری ابتدایی ترین هنر بشری است که در طول تاریخ همراه با رشد فکری بشر تکامل یافته است.

معماری یک نوع زبان است ،زبانی که بدون مترجم همه ملل جهان آنرا درک می کنند.یک نوع بیان است،شعر و موسیقی است و تقویم تاریخ فیزیکی است که بیننده را با هویت و شخصیت انسانها آشنا می سازد و لذا معماری معرف تمدن دیرینه و آداب و فرهنگ کشور هاست و نتیجه می گیریم معماری سرآمد همه هنرهاست.

معماری خانه های قدیم کاشان با تاریخ و فرهنگی کهن حاکی از کوله باری تجربه با قدمتی 7000ساله ریشه در تاریخ باستان دارند .

کوچه پس کوچه های پیچ در پیچ و مراکز اجتماعی محل و بنا های تاریخی با آن همه تنوع ، بداعت و زیبایی مجموعه گرانبهایی از دوران قاجاریه اند.

گرچه ساختار معماری خانه ها بدلیل میزان وسع مالی صاحبانش آن ها را به دو دسته اشراف نشینی و عام نشینی تعریف می نماید، اما بدون شک همه ی خانه های تاریخی کاشان در ارزش های اعتقادی و اجتماعی، ثبات و سکون، تعادل و توازن،خلوص فضایی و نظم وهماهنگی گویای یک فرهنگ و تفکر و وجوه مشترک در اصول معماری ایرانی اسلامی می باشند.

درونگرایی، حرمت و حجاب، همترازی بام خانه ها وتقارن در معماری اصولی اجتناب ناپذیر تلقی شده وجزء ارکان اساسی معماری اسلامی جایگاه ویژه ای بر خود گرفته اند.

تزئینات، هندسه ونقوش،رنگ و نور و همه عناصر به کار گرفته شده ضمن آراستگی و زیبایی خارق العاده رمز ورازی درون خود دارند که انسان را متحیر ساخته ومجذوب خود می نماید.

تنوع در معماری صدها خانه تاریخی،که هرکدام ویژگی منحصربفرد وخاصی را پدید آورده است به راستی اعجاز در معماری و مایه شگفتی است.

خانه تاریخی عامری ها با9000 مترمربع عرصه و12000 مترمربع اعیانی به عنوان بزرگ ترین خانه تاریخی دوران قاجاریه در ایران است، هفت باب حیاط تو در تو و متنوع، حمام اختصاصی خانه، شمسه مرکز یزدی بندی و آینه کاری سقف شاه نشین و ایوان ها ورسمی بندی سقف سربین حمام و حوضخانه ها نظر بیننده را از خطوط منقوش مقابل ناخداگاه به آسمان آبی ومرکز سقف هدایت کرده وآن زبان حال شمسه که:

جانا من و تو نمونه پرگاریم سر گرچه دو کرده ایم یک تن داریم

از نقطه روانیم کنون بر پرگار در آخرکار سر به هم باز آریم

را تداعی می بخشد .

وجوه مشترک در خلوص فضایی و عبورنور از مرکز شمسه و پنجره های مشبک گچی با شیشه های رنگی که زیبایی نقوش آن در طول روز از درون فضا و در شب داخل حیاط یپوستگی خارق العاده ای را به ارمغان آورده است.

در خانه تاریخی عباسیان نیز که ارزشمند ترین خانه تاریخی دوران قاجاریه در ایران تلقی می گردد انتقال نور مصداق واقعی همه جانبه بر خود گرفته که اعجاز در معماری ومایه شگفتی است،حیاط این عمارت معظم در طبقات بالاتر بازتر و فراختر شده است تا فضای محدود پایین خانه

دلتنگ و کوچک تر به نظر نرسد و این بازشدن تدریجی طبقات مسبب ایجاد فضای باز و انتقال نور به فضاهای به طبقات تحتانی میسر گردد.

ساختار پیچیده ومتراکم در فضاسازی و اصول اربعه معماری بویژه در سقف ایوان بزرگ و سرپوشیده با یزدی بندی، گچبری ونقاشی دل انگیز ترنج ها و شمسه های سقف از ویژگی خاصی برخوردار است.

خانه بروجردی ها جذابیت و تنوع خاص خود را در سر درب منحصر بفرد و ورودی و هشتی خانه و عظمت و ارتفاع سرپوشیده با یزدی بندی، گچبری و نقاشی منحصربفرد با آن گنبد و کلاه فرنگی متنوع که بعنوان نشانه و سنبل کاشان مطرح است، تداعی می بخشد و نورگیرهایزیبا در شبکه های جعفری و روزنه های مورب از طاسه های یزدی بندی سرپوشیده با ساختاری موزون بیانگر تفکر و اندیشه معماران هنرمند واقف به همه فنون مهندسی زمان می باشد

ظرافت در گچبری خانه بروجردی و نقوش شکارگاههای متعدد وسعت وروح و روح حیاط خانه نیز سرشار از تنوع و زیبایی است

انعکاس نمای ایوان بلند وعمارت اطراف حیاط خانه طباطبایی در آبنمای وسیع میان حیاط آکنده از ژرف نگری است که گاه با نرمه بادی درهم می شکند و بر وسعت چشم انداز حیاط ازبالا می افزاید وبه فضا نیز طراوت می بخشد، دهانه ورودی و پله های سرداب هم ارز باآبنما این طراوت را به داخل زیرزمین هدایت کرده و باکمک هوا خنک و مرطوب کانال های ناکش اطراف سرداب که بوسیله ی بادگیرهای مرتفع روی بام خانه منتقل شده است، دمای سرداب را در فصل تابستان گرم و خشک این دیار19 تا 20 درجه سانتیگراد کاهش داده وبرای زیستن در این فصل مناسب ودلنشین ساخته است.

یزدی بندی همراه با نقاشی زیبا و آب طلایی و اسلیمی درون شمسه شاه نشین وانتقال نور بوسیله شبکه های گچی پنج میلیمتری با نقوش گل و مرغ و شیشه های الوان همراه با نقاشی آب رنگی لاجورد درون فضاهای نورگیر طرفین شاه نشین که ازوید شمسه های بزرگ و منحصربفرد سرپوشیده ها فضا را نور باران کرده مظهر آراستگی و کمال در معماری قاجار است

نمونه درخشان خانه های عامه مردم کاشان، خانه تاریخی تاج است که رکن حرمت و حجاب در معماری اسلامی تقسیم می کند تا حریم خانواده را به کمال مطلوب رساند، خلوص فضایی در این خانه صبر و آرامش می آموزد، سه دری میوجی در ایوان پیشکم تو پور، فاقد شیشه قسمت بیرونی، خاص مراجعات عمومی را از اندرونی که مخصوص کدبانو واهل و عیال خانه است، جدا کرده است وماهیت فرهنگ و تمدن اسلامی را مبین می سازد، حجاب در خانه ها اصولی اجتناب ناپذیر تلقی شده که معماران مسلمان نسبت به رعایت آنها خود را ملزم ومکلف می دانسته اند .

عمارت و گودال باغچه اندرونی، ثبات و سکون، نجابت و متانت، قداست و عرفان در نهایت سادگی سر پناه مردمان عادی ومعمول زمانه بر اساس همان تفکر و اعتقاد تجلی یافته است.

بنای تاج نوع بارز اکثریت خانه های اصیل گودال باغچه ای عامه مردم این دیار است که الگوی محض مردم شناسی در کاشان حاکی از یک زندگی با عزت توام با آرامش بوده و شرایط زیست محیطی را فراهم آورده است .

سید اکبر حلی