غیاثالدین جمشید کاشانی (790 ـ 832 قمری/ 1388 ـ 1429 میلادی)؛ زبردستترین حسابدان و آخرین ریاضیدان برجسته دوره اسلامی و از بزرگترین مفاخر تاریخ ایران به شمار میآید. وی به تکمیل و تصحیح روشهای قدیمی انجام چهار عمل اصلی حساب پرداخت و روشهای جدید و سادهتری برای آنها اختراع کرد. در واقع، کاشانی را باید مخترع روشهای کنونی انجام چهار عمل اصلی حساب (به ویژه ضرب و تقسیم) دانست. کتاب ارزشمند وی با نام مفتاحالحساب کتابی درسی، درباره ریاضیات مقدماتی است و آن را از حیث فراوانی و تنوع مواد و مطالب و روانی بیان سرآمد همة آثار ریاضی سدههای میانه میدانند.

زندگینامه
جمشید ملقب به غیاثالدین، فرزند پزشکی کاشانی به نام مسعود حدود سال 790 قمری (1388 میلادی)، در کاشان چشم به جهان گشود.
دوران کودکی و جوانی وی درست همزمان با اوج یورشهای وحشیانة تیمور به ایران بود. با وجود این، جمشید در همین شرایط نیز هرگز از آموختن علوم مختلف غافل نشد. پدرش مسعود، پزشک بود اما شاید از علوم دیگر نیز بهره بسیار داشت. به طور مثال، از یکی از نامههای کاشانی به پدرش معلوم میشود که پدر قصد داشته تا شرحی بر معیار الاشعار نصیرالدین طوسی بنویسد و برای پسر، یعنی جمشید بفرستد.
نخستین فعالیت علمی کاشانی که از تاریخ دقیق آن آگاهیم، رصد خسوف در 12 ذیحجه 808 قمری، برابر با دوم ژوئن 1406 میلادی در کاشان است.
غیاثالدین نخستین اثر علمی خود را در همین شهر و در 21 رمضان 809 قمری مطابق با اول مارس 1407 میلادی، یعنی 2 سال پس از مرگ تیمور و فرونشستن فتنة او، نوشت. چهار سال بعد در 813 قمری هنوز در کاشان بود و رساله مختصری به فارسی درباره علم هیأت (کیهانشناسی) نوشت. کاشانی به احتمال قوی در 824 قمری به همراه معینالدین کاشانی (همکار غیاثالدین در کاشان و سمرقند) از کاشان به سمرقند رفت و چنان که خود در نامههایش کم و بیش اشاره کرده، در پیریزی رصدخانه سمرقند نقش اصلی را ایفا نمود. از همان آغاز کار، وی را به ریاست آنجا برگزیدند و تا پایان عمر به نسبت کوتاه خود، در همین مقام بود. وی سرانجام صبح روز چهارشنبه 19 رمضان 832 قمری برابر با 22 ژوئن 1429 میلادی بیرون شهر سمرقند و در محل رصدخانه درگذشت.

نوآوریهای کاشانی
1ـ اختراع کسرهای دهگانی (اعشاری). گرچه کاشانی، نخستین به کار برندة این کسرها نیست، اما بیتردید رواج این کسرها را به او مدیونیم.
2ـ دستهبندی معادلات درجه اول تا چهارم و حل عددی معادلات درجه چهارم و بالاتر.
3ـ محاسبه عدد p. کاشانی در «الرساله المحیطیه» عدد p را با دقتی که تا 150 سال پس از وی بینظیر ماند محاسبه کرده است.
4ـ تکمیل و تصحیح روشهای قدیمی انجام چهار عمل اصلی و اختراع روشهای جدیدی برای آنها.
5 ـ اختراع روش کنونی پیداکردن ریشه nاُم عدد دلخواه. روش کاشانی در اصل همان روشی است که صدها سال بعد توسط پائولو روفینی (ریاضیدان ایتالیایی 1822 ـ 1765 میلادی)، و ویلیام جُرج هارنر (ریاضیدان انگلیسی، 1873 ـ 1786 میلادی) بار دیگر اختراع شد.
6 ـ اختراع روش کنونی پیداکردن جذر (ریشه دوم) که در اصل ساده شده روش پیداکردن ریشه nاُم است.
7ـ ساخت یک ابزار رصدی. کاشانی ابزار رصدی جالبی اختراع کرد و آن را «طَبَقُ المَناطِقْ» نامید. رسالهای نیز به نام «نُزْهَةُ الحَدائِق» درباره چگونگی کار با آن نوشت.
8 ـ تصحیح زیج ایلخانی. کاشانی زیج خاقانی را نیز در تصحیح اشکالات زیج ایلخانی نوشت.
9ـ نگارش مهمترین کتاب درباره حساب. کتاب «مفتاح الحساب» کاشانی مهمترین و مفصلترین اثر درباره ریاضیات عملی و حساب در دوره اسلامی است.
10ـ محاسبه جِیْب یک درجه. کاشای در رساله «وَتر و جِیْب» مقداری برای جِیْبِ یک درجه (60 sin tْ) به دست آورده که اگر آن را بر 60 تقسیم کنیم، حاصل آن تا 17 رقم اعشاری با مقدار واقعی سینوس یک درجه موافق است.

آثار
1ـ سُلّمُ السَماء (نردبان آسمان) یا رساله کمالیه به عربی. کاشانی این رساله را در 21 رمضان 809 قمری (اول مارس 1407 میلادی) در کاشان به پایان رسانده است. کاشانی در این رساله از قطر زمین، و نیز قطر خورشید، ماه، سیارات، و ستارگان و فاصله آنها از زمین سخن گفته است.
2ـ «مختصر در علم هیأت» به فارسی. کاشانی این رساله را در 813 قمری برابر با 1410 میلادی، یا اندکی پیش از آن نوشت. وی در این رساله درباره مدارهای ماه، خورشید، ستارگان و سیارهها و چگونگی حرکت آنها سخن گفته است.
3ـ «زیج خاقانی» به فارسی: این کتاب یکی از آثار مهم نجومی کاشانی به شمار میرود. کاشانی این زیج را در 816 قمری (1413 میلادی) کامل کرد.
4ـ «شرح آلات رَصَد» به فارسی: کاشانی این رساله را در ذیقعده 818 قمری (ژانویه 1416 میلادی) برای شخصی به نام سلطان اسکندر نوشته است. برخی این اسکندر را «اسکندر بن قرایوسف قراقویونلو» دانستهاند. اما برخی دیگر، معتقدند که این اسکندر، پسرعموی الغ بیگ است که بر فارس و اصفهان حکومت میکرده است.
5ـ «نُزْهَةُ الحَدائِق» به عربی: کاشانی این رساله را در دهم ذیحجه 818 قمری مطابق 10 فوریه 1416 میلادی نوشته و در آن دستگاهی به نام «طبق المناطق» را که اختراع خود وی بوده، شرح داده است. با این دستگاه میتوان محل ماه و خورشید و پنج سیاره شناخته شده تا آن زمان و نیز فاصله هر یک از آنها را تا زمین، و برخی پارامترهای سیارهای دیگر را به دست آورد.
6ـ «ذِیْل نزهة الحدائق». کاشانی در نیمه شعبان 829 قمری(22 ژوئن 1426 میلادی) و هنگامی که در سمرقند اقامت داشته، ده «اِلْحاق» (پیوست) را به نزهة الحدائق افزوده است.
7ـ «تَلْخیصُ المِفْتاح» به عربی. این رساله، چنان که از نامش پیداست گزیده «مفتاح الحساب» کاشانی است. کاشانی کار تلخیص را در 7 شعبان 824 قمری (7 اوت 1421 میلادی) به پایان رسانده است.
8 ـ «الرسالة المُحیطیة» به عربی. او این رساله را که یکی از مهمترین آٍثار اوست در اواسط شعبان 827 قمری (ژوئیه 1424 میلادی) به پایان رسانده است. وی در این رساله نسبت محیط دایره به قطر آن، یعنی عدد p را به دست آورده است.
9ـ «وَتَر و جِیْب». کاشانی این رساله را درباره چگونگی محاسبه جِیب یک درجه نوشته است. متأسفانه متن اصلی این رساله باقی نمانده اما از شرحهایی که بر آن نوشتهاند میتوان به مطالب آن پی برد.
10ـ «زیج تَسْهیلات». او این اثر را پیش از 830 قمری تألیف کرده است زیرا در مقدمه «مفتاح الحساب» از این کتاب نام برده ولی تاکنون وجود نسخهای از آن گزارش نشده است.

منبع:
- روزنامه اطلاعات 9/2/88 به نقل از کتاب «در قلمرو ریاضیات» نوشته یونس کرامتی