باغ فین یکی از زیباترین و معروف ترین باغ های ایرانی به شمار می رود که از آن به عنوان نمونه کامل باغ سازی ایرانی یاد می شود.از گذشته های بسیار دور، منطقه فین به واسطه چشمه روح افزایی که در آن جریان دارد مورد توجه حاکمان و پادشاهان بوده است. شکل گیری باغ فین در محل جدید خود به دوران صفویه و پس از زلزله سال 982 ه.قمربوط می شودکه ساختمان هشتی ورودی و سردر، کوشک میانی، حمام صفوی و برج و باروی باغ در این دوره شکل می گیرد. پس از آن در دوران زندیه عمارت خلوت کریم خانی در مجاورت باغ احداث می شود و شهریاران قاجار نیز به فراخور، بخش هایی نظیر؛ شترگلوی فتحعلی شاهی، حمام قاجار، تالار شاه نشین، خلوت نظام الدوله و عمارت بادگیر (کتابخانه فعلی) را به باغ می افزایند. در دوران معاصر نیز الحاقاتی به مجموعه باغ فین اضافه می گردد.

باغ فین در سال 1314 به شماره 238 در فهرست آثار ملی ثبت و در سال 1390 به همراه هشت باغ تاریخی دیگر با عنوان باغ ایرانی به شماره 1372 در فهرست میراث جهانی قرار گرفت.

مهندسی آب و ماجرای شهادت امیرکبیر از مهمترین دلایل معروفیت باغ به شمار می رود.

کوشک صفوی (شترگلوی شاه عباسی):

کوشک به قصر کوچکی گفته می شود که معمولاً در مرکز باغ ایرانی و در محل تلاقی محور اصلی طولی و عرضی قرار می گیرد. کوشک مرکزی باغ در دوره شاه عباس اول به منظور تفریح و تفرج، برگزاری مراسم جشن و بارعام در دو طبقه ساخته می شود و در دوره شاه صفی عمارت زیبای کلاه فرنگی بر فراز آن الحاق می گردد که امروزه اثری از آن وجود ندارد. کوشک صفوی از جمله کوشک های چهار ضلعی می باشد و فضای آن بگونه ای طراحی شده که بر چهارسوی باغ گشوده می شود (معماری برون گرا). وجود حوض در مرکز این عمارت فضایی دلنشین را ایجاد کرده است، بگونه ای که آب در حوض بصورت خودجوش (مظهر چشمه) تجلی می کند درحالی که آب به صورت طبیعی و با استفاده از شیب زمین از تقسیم گاه آب (چشمه زنانه) از طریق کانال زیرزمینی به داخل حوض جریان می یابد.

برج و باروی باغ (حصار محیطی):

از خصوصیات بارز باغ فین، برج و باروی مستحکم آن است که باغ را بصورت باغ قلعه در آورده است. با دیدن برج و باروی باغ فین علاوه بر این که استحکام و ایمنی بالای باغ را در نظر می آورد شکوه و جلال شاهانه آن را نیز در ذهن متبادر و آن را از سایر باغ های معمولی متمایز می سازد. در دوران صفویه (دوران شکل گیری باغ) حصار اصلی باغ به همراه 4 برج احداث می شود ولی در دوره های بعد تغییراتی در شکل و فرم آن ایجاد می گردد و حتی برج جنوبی باغ به دلایل نامعلومی به کلی تخریب می گردد و نیز در دوران قاجار با افزوده شدن بخش هایی نظیر؛ خلوت نظام الدوله و اصطبل 3 برج به حصار محیطی باغ افزوده می گردد.

حمام ها:

در ضلع شرقی و در پشت حصار اصلی باغ دو باب حمام (کوچک و بزرگ) در مجاورت یکدیگر قرار دارند که به لحاظ پیشینه تاریخی آن ها، به حمام های صفویه و قاجاریه معروف می باشند. هر دو حمام مانند سایر حمام های قدیمی (گرمابه ها) بعد از گذر از میان در (راهرو ارتباطی) به بینه (رختکن) و سپس از آن جا به گرمخانه (صحن حمام) وارد می شوند که در آنجا خزینه آب گرم و حوض های دیگر وجود دارد. فضای حمام به گونه ای بوده که عموم نیز می توانستند بدون وارد شدن به باغ از آن استفاده کنند. امروزه دو حمام به هم متصل گردیده و درب هایش از بیرون باغ بسته می باشند. در سال 1268 ه.ق امیرکبیر، رادمرد بزرگ تاریخ ایران در حمام کوچک به شهادت رسیدند و دیگر از آن زمان به بعد باغ فین به حمام فین شهره می باشد.

عمارت هشتی ورودی و سردر:

ساختمان هشتی ورودی و سردر در زمان شکل گیری باغ (دوران صفویه) در دو طبقه ساخته شده است که در ادوار مختلف تغییراتی در شکل و فرم آن صورت پذیرفته است. این بنا از یک طرف به واسطه حضور در فضای هندسی و خالص باغ و از طرف دیگر نقش کارکردی آن- ورود، پذیرایی و تشریفات- حائز اهمیت می باشد. عمارت سردر مشتمل بر تالار وسیع و ایوان هایی است که عمارت را بر چهارسوی باغ مشرف می سازد

خلوت کریم خانی:

در دوره کریم خان زند، در مجاورت باغ و در جبهه جنوب غربی آن مجموعه ای متشکل از خلوت و چند بنای دیگر ساخته شد که امروزه حیات خلوت کریم خانی تعمیر و مورد بهره برداری قرار گرفته است. این اندرونی مشتمل بر حیاط کوچکی است که دو سوی آن را اتاق های تودرتو احاطه کرده اند. دسترسی به این مکان علاوه بر دری که رو به باغ باز می شود از معبر عمومی نیز ممکن می شود. در حال حاضر از این مکان به عنوان مهمان سرای اداره میراث فرهنگی استفاده می شود.

شترگلوی قاجاری:

این بنا از الحاقات دوران قاجار می باشد. فتحعلی شاه قاجار به دلیل دلبستگی فراوانی که به صفای باغ فین و چشمه سلیمانیه داشت به حاج حسن خان صدر اعظم اصفهانی دستور داد تا باغ فین را که در اثر زلزله سال 1192 ه.ق تخریب گردیده بود به بهترین وجه تعمیر و تزئین نماید. در همان زمان بود که شترگلوی قاجاری در قسمت جنوبی باغ احداث گردید. این بنا متشکل از صفه شاه نشین، حوضخانه، حیات خلوت ها و اتاق های مجاور آن می باشد. از جذابیت های این فضا نقاشی های با شکوهی است که ساختمان را مزین نموده است

حوض جوش:

از نمونه های تحسین برانگیز مهندسی آب در داخل باغ فین، حوض جوش می باشد که از الحاقات دوران قاجار به شمار می آید. این حوض دارای یکصد و شصت حفره می باشد. مکانیزم این حوض بگونه ای طراحی شده است که جوشش آب از هشتاد حفره انجام می پذیرد و از هشتاد حفره دیگر، آب به داخل حوض فرو می رود و از طریق تنبوشه های سفالی به سمت حوض دوازده فواره سرازیر و باعث به کار افتادن فواره های آن می شود .

اتاق شاه نشین:

تالار سرپوشیده و اتاق های گوشواره آن از الحاقات دوران قاجار به شمار می آید. در همان دوران به منظور بالاتر بردن کیفیت بصری جلوی اتاق شاه نشین حوض جوش و حوض دوازده فواره ساخته می شوند. از دیرباز از تالارهای بزرگ سرپوشیده به منظور پذیرایی از مهمانان استفاده به عمل می آمده است که از این رو به آن شاه نشین اطلاق می گردد. این اتاق به واسطه داشتن 5 در (پنجره) مشرف به حیاط به اتاق پنج دری و به دلیل بازشوهای کشویی عمودی آن به اتاق ارسی نیز معروف است.

خلوت نظام الدوله:

در سال 1242 ه.ق. حاج علی محمد خان صدر اصفهانی ملقب به نظام الدوله (داماد فتحعلی شاه) به حاکمیت کاشان منصوب گردید. ایشان باغ فین را به عنوان محل سکونت و دیوانخانه برگزیدند. از این رو در ضلع غربی و در خارج از محدوده اصلی باغ به منظور اندرونی و حرمسرای خویش عمارت جدیدی احداث نمودند که به خلوت نظام الدوله شهره یافت. امروزه موزه ملی کاشان برروی بخشی از مخروبه های نظام الدوله قرار گرفته است و تنها هشتی ورودی و بخشی از اتاق های پشت موزه از آن باقی مانده است.

اصطبل:

در مجاورت موزه بر روی جداره شرقی محوطه پارکینگ، آثاری از یک اصطبل مشهود می باشد که از آن در متون تاریخی ذکری به میان نرفته است ولی از معدود مستندات موجود طرحی است که ماکسیم سیرو در کتاب کاروانسراهای ایران و ساختمان های کوچک میان راه از آن کشیده است که این موضوع مستلزم تحقیقات و کاوش های باستان شناسی می باشد ولی در مجموع گمان می رود که پیشینه آن با خلوت نظام الدوله هم دوره باشد .

تقسیم گاه آب (چشمه زنانه):

آب چشمه پس از طی مسافتی حدود 2 کیلومتر و گذر از 17 حلقه چاه به مظهر قنات (چشمه سلیمانیه) که در پشت باغ قرار دارد وارد می گردد. شاه عباس جهت طراحی اولیه باغ فین جایگاه باغ را همجوار مظهر قنات در نظر می گیرد تا باغ اولین مکانی باشد که آب چشمه به آن وارد می گردد. بالغ بر یک سوم آب چشمه قبل از ورود به محوطه باغ به این مکان وارد شده و سپس از طریق کانال های زیرزمینی به حوضهای شترگلوی صفوی، شترگلوی فتحعلی شاهی و حوض جوش هدایت می شود. در قدیم، این فضا به چشمه زنانه معروف بوده ولی امروزه ساختار فضایی آن تغییر شکل و تغییر کاربری یافته است.

موزه ملی کاشان:

در سال 1337 شمسی گروهی از شخصیت های کاشانی و نطنزی گرد هم می آیند و پس از تشکیل انجمن حفاظت آثار باستانی کاشان و نطنز تصمیم می گیرند موزه ملی کاشان را در ضلع غربی باغ و بر روی مخروبه های خلوت نظام الدوله (داماد فتحعلیشاهوحاکمکاشان) احداث نمایند. تا اینکه در سال 1346 شمسی به همت و کمک های دوست داران فرهنگ و هنر، موزه ملی کاشان راه اندازی می شود.

کتابخانه و الحاقات مجاور آن:

ساختمان کتابخانه (عمارت بادگیر) در ضلع شرقی باغ بنا گردیده است. از این ساختمان در متون تاریخی ذکری به میان نرفته است ولی آنچه مسلم است در دوران قاجار در دو سوی محور عرضی باغ، عمارت های خلوت نظام الدوله و ساختمان کتابخانه به باغ الحاق می گردد که از لحاظ ساختار فضایی- کالبدی، محور عرضی باغ از اهمیت بیشتری برخوردار می شود. از سال 1334 شمسی، از این بنا به منظور تاسیس کتابخانه عمومی امیرکبیر مورد استفاده قرار گرفته است.